سواد اطلاعاتی

مفهوم سواد اطلاعاتی

اطلاعات برای تصمیم ­گیری در دنیای امروز بسیار مهم شده است. در دنیای کنونی، هوا، آب، غذا، و سرپناه چهار نیاز اساسی انسان است و در حال حاضر اطلاعات به عنوان پنجمین نیاز به آن اضافه شده است. دنیای فناوری برای توسعه اجتماعی، اقتصادی، علمی، فناوری و صنعتی به اطلاعات وابسته است.

مشکل اصلی در گذشته کمبود اطلاعات بود، اما در قرن حاضر به فراوانی اطلاعات تبدیل شده است. سواد اطلاعاتی مطمئن ­ترین راه برای کمک به حل مشکل انتخاب اطلاعات مناسب از انبوه اطلاعات رسانه­ های مختلف است. دهه های اخیر را «عصر اطلاعات» می نامند و اوایل قرن بیست و یکم با آگاهی از این که اطلاعات به خودی خود نمی تواند مشکلات را حل کند، «عصر دانش» را به وجود آورد.

این استفاده مؤثر از اطلاعات است که نوید راه ­حل ­ها را می ­دهد، بنابراین همه افراد نیازمند داشتن سواد اطلاعاتی هستند و سواد اطلاعاتی مختص به طبقه یا قشری از جامعه نخواهد بود.

اهمیت سواد اطلاعاتی و اینکه چرا مهم است؟

سواد اطلاعاتی به دلیل حجم اطلاعاتی که در جامعه کنونی در دسترس است، مهم است. صرفاً قرار گرفتن در معرض انبوهی از اطلاعات مردم را به شهروندانی آگاه تبدیل نمی­ کند. آن­ها باید یاد بگیرند که چگونه از این اطلاعات به طور مؤثر استفاده کنند، این موضوع به این واقعیت اشاره دارد که وجود اطلاعات بیش از حد، می ­تواند مانعی در زندگی ما ایجاد کند. به ویژه دانش ­آموزان و جامعه برای مدیریت این اطلاعات که به سرعت در حال افزایش است به مهارت خاصی نیاز دارند تا از اهداف آموزشی و اقتصادی خود به نحو احسن استفاده کنند.

سواد اطلاعاتی ما را قادر می ­سازد تا هرگاه یک کتاب یا مدرک فهرست نویسی و یا نمایه ­سازی شد، از این دو برای دستیابی به اطلاعات مدنظرمان کاربردی ­تر استفاده کنیم. سواد اطلاعاتی همچنین به ما این امکان را می ­دهد که با تجهیز شدن به مهارت های لازم برای تشخیص این که چه زمانی به اطلاعات نیاز داریم، کجا آن را پیدا کنیم و چگونه از آن به طور مؤثر و کارآمد استفاده کنیم، با حجم انبوهی از اطلاعات مقابله کنیم. در نتیجه به تصمیم­ گیری کارآمد و بهره ­وری بهتر که برای جامعه مفید است کمک می ­کند.

تعریف سواد اطلاعاتی

پل زورکوفسکی برای اولین بار در (۱۹۷۴) سواد اطلاعاتی را این گونه تعریف کرد: «افرادی که در کاربرد منابع اطلاعاتی برای کارشان آموزش دیده­ اند را می­ توان باسواد اطلاعاتی نامید.»

نشست کارشناسان سواد اطلاعاتی تحت حمایت یونسکو در پاراگوئه تعریف می کند که «سواد اطلاعاتی» دانش را در بر می­ گیرد. نگرانی ­ها و نیازهای اطلاعاتی فرد، و توانایی شناسایی، مکان­یابی، ارزیابی، سازماندهی و ایجاد، استفاده و ارتباط مؤثر اطلاعات برای رسیدگی به مسائل یا برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی و مشکلات موجود؛ یک پیش نیاز برای مشارکت مؤثر در جامعه اطلاعاتی است و بخشی از حقوق اساسی انسان برای یادگیری مادام ­العمر است.

به گفته وبر، «سواد اطلاعاتی» عبارت است از اتخاذ رفتار اطلاعاتی مناسب برای به دست آوردن اطلاعات، از طریق هر کانال یا رسانه­ ای. سواد اطلاعاتی این است که بدانیم چه زمانی و چرا به اطلاعات نیاز داریم، کجا آن را بیابیم، چگونه آن را ارزیابی کنیم، و به شیوه ­ای اخلاقی از آن استفاده کنیم.

تاریخچه سواد اطلاعاتی 

سواد اطلاعاتی از زمانی که زمزمه­ های آن در سال ۱۹۶۵ در استرالیا ابداع شد، مفهومی فعال بوده است. اما این اصطلاح اولین بار در ایالات متحده در سال ۱۹۷۴ توسط پل زورکوفسکی، رئیس سابق انجمن صنعت اطلاعات ایالات متحده مورد استفاده قرار گرفت و توسط انجمن کتابداران آمریکا پذیرفته شد.

انجمن کتابداران آمریکا به عنوان بخشی از آموزش کتابشناختی در سال ۱۹۷۷، استانداردهای آموزش عالی را برای فرد باسواد اطلاعاتی در سال ۱۹۸۹ تدوین کرد. همچنین انجمن کتابخانه ­های دانشکده ­ای و پژوهشی (ACRL) در سال ۱۹۹۸ یک کارگروه در زمینه استانداردهای شایستگی سواد اطلاعاتی ایجاد کرد و آن را موظف کرد استانداردهایی در این زمینه برای آموزش عالی ایجاد کند.

در ادامه نگاهی به سیر زمانی پیدایش و رشد مفاهیم مرتبط با سواد اطلاعاتی خواهیم داشت:

  • ۱۹۷۴: اصطلاح “مهارت ­های اطلاعاتی” برای اولین بار توسط زورکوفسکی برای اشاره به توانایی افراد در حل مشکلات اطلاعاتی خود، با استفاده از منابع اطلاعاتی مرتبط و به کارگیری فناوری مرتبط معرفی شد.
  • ۱۹۸۳: “ملت در معرض خطر”: این اصطلاح ضرورت اصلاحات آموزشی را نشان می دهد که آمریکایی ها «نسل جدیدی از آمریکایی‌ ا را تشکیل می دهند که از نظر علمی و فناوری بی سواد هستند و ملت در خطر بزرگی است».
  • ۱۹۸۶: “آموزش دانش ­آموزان برای تفکر”: نقش برنامه رسانه ای کتابخانه مدرسه، بر نقش کتابخانه و منابع اطلاعاتی در آموزش دانش ­آموزان مدرسه تأکید می کرد.
  • ۱۹۸۷: “مهارت­ های اطلاعاتی برای یک جامعه اطلاعاتی”: مروری بر تحقیقات و شامل مهارت­ های کتابخانه­ ای و مهارت­ های کامپیوتری در تعریف سواد اطلاعاتی است.
  • ۱۹۸۸: “قدرت اطلاعات”: رهنمودهایی برای برنامه ­های رسانه­ ای کتابخانه­ های مدارس در آمریکا و تأکید شد که مأموریت و برنامه رسانه­ ای کتابخانه مدرسه این است که اطمینان حاصل کند که دانش­ آموزان و کارکنان، کاربران مؤثر ایده ­ها و اطلاعات در آینده هستند.
  • ۱۹۸۹: “مجمع ملی سواد اطلاعاتی”: ائتلافی متشکل از بیش از ۶۵ سازمان ملی، اولین نشست خود را برگزار کرد.

واضح است که مفهوم سواد اطلاعاتی بر پایه تلاش‌های چند­دهه ای کتابداران برای کمک به کاربران خود ساخته شده و آن را گسترش دادند. این تلاش­ ها به منظور یادگیری و استفاده حداکثری از تمام ابزارهای پژوهشی (مانند نمایه های دوره‌ای، پایگاه­ های اطلاعاتی و …)، آشنایی با استفاده از منابع کتابخانه که با رده ­بندی دیویی و یا رده ­بندی کنگره نظم یافته ­اند، و دیگر مطالب و محتواهای فراهم شده توسط کتابخانه ها بود. کتابداران می خواستند که کاربران بتوانند این دانش را در محیط­ های جدید و ابزارهای تحقیقی که برای آن­ها جدید بود، منتقل کرده و به کار ببرند.

باسواد اطلاعاتی کیست؟

باسواد اطلاعاتی کیست؟

ارزیابی سواد اطلاعاتی به دلیل تنوع گسترده در نحوه مفهوم ­سازی و درک سواد اطلاعاتی توسط افراد پیچیده است. فاستر (۱۹۹۳)، با این حال، استدلال می­ کند که این سیالیت در معنای مفهومی این اصطلاح است که در نهایت ارزیابی آن را به عملی غیر قابل اجرا مبدل می­ کند.

به ویژه، او مشاهده می کند که تشخیص فردی که «بی‌سواد اطلاعاتی» است، غیرممکن است، وقتی در مورد اینکه فردی که به عنوان «باسواد اطلاعاتی» شناخته می شود، اتفاق ­نظر وجود نداشته باشد؛ اما در نهایت باید گفت که «افراد باسواد اطلاعاتی کسانی هستند که یاد گرفته ­اند چگونه یاد بگیرند».

اهداف و کاربرد سواد اطلاعاتی

مهم ترین هدف سواد اطلاعاتی داشتن شهروندانی است که مهارت ها و توانایی های فنی و تفکر انتقادی مورد نیاز برای شناسایی، کسب، مدیریت و استفاده از اطلاعات را برای غنی سازی تمام جنبه های کاری و زندگی شخصی شان داشته باشند. انجمن کتابخانه­ های دانشکده ­ای و پژوهشی (ACRL) نیز قابلیت ­های زیر را برای فرد باسواد اطلاعاتی در نظر گرفته است:

  1. فرد بتواند میزان نیاز اطلاعاتی خود را تعیین کند.
  2. اطلاعات مورد نیاز را به صورت مؤثر و کارآمد به دست آورد.
  3. منبع اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کند.
  4. اطلاعات گزیده شده را در مجموعه دانش پیشین خود بگنجاند و ادغام کند.
  5. از اطلاعات به طور مؤثر برای انجام یک کار مشخص استفاده کند.
  6. مسائل اقتصادی، حقوقی، و اجتماعی مرتبط با کاربرد اطلاعات را درک کند و در دسترسی و استفاده از اطلاعات به مسائل اخلاقی و حقوقی آن توجه نماید.

جنبه های ویژه سواد اطلاعاتی

سواد اطلاعاتی شامل جنبه های زیر است:

  1. سواد ابزاری، مهارت یا توانایی درک و استفاده از ابزارهای عملی و مفهومی فناوری اطلاعات فعلی مرتبط با آموزش و حوزه های کاری و زندگی حرفه ای است که فرد انتظار دارد به کمک آن­ها زندگی خود را بهبود بخشد.
  2. سواد منابع، توانایی درک شکل، قالب، مکان و روش ­های دسترسی به منابع اطلاعاتی، به ویژه منابع اطلاعاتی شبکه­ ای در حال گسترش روزانه است.
  3. سواد اجتماعی-ساختاری، یا آگاهی از نحوه قرارگیری و تولید اطلاعات در جامعه.
  4. سواد تحقیق و پژوهش، یا توانایی درک و استفاده از ابزارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات مرتبط با کار محقق و پژوهشگر.
  5. سواد انتشار، یا توانایی قالب‌ بندی و انتشار تحقیقات و ایده‌ ها به صورت الکترونیکی، یا به اشکال متنی و چندرسانه ای (از جمله از طریق وب جهانی، پست الکترونیکی و فهرست های توزیع، و …).
  6. سواد فناوری ­های نوظهور، یا توانایی انطباق با درک، ارزیابی و استفاده از نوآوری­ های دائماً در حال ظهور در فناوری اطلاعات به­ گونه ­ای که اسیر ابزارها و منابع قبلی نباشید و تصمیمات هوشمندانه ­ای در مورد پذیرش ابزارهای جدید بگیرید.
  7. سواد انتقادی، یا توانایی ارزیابی انتقادی نقاط قوت و ضعف فکری، انسانی و اجتماعی، پتانسیل­ ها و محدودیت ­ها، مزایا و هزینه­ های فناوری اطلاعات.

سواد اطلاعاتی و یادگیری مادام العمر

سواد اطلاعاتی و یادگیری مادام العمر

سواد اطلاعاتی اساس یادگیری مادام ­العمر را تشکیل می­ دهد. در همه رشته ­ها، در تمام محیط­ های آموزشی و در تمام سطوح آموزشی مشترک است. سواد اطلاعاتی یادگیرندگان را قادر می سازد تا بر محتوا مسلط شوند و تحقیقات خود را گسترش دهند، خودراهبرتر شوند و کنترل بیش تری بر یادگیری خود داشته باشند.

یک فرد با سواد اطلاعاتی قادر است: میزان اطلاعات مورد نیاز را تعیین کند. به اطلاعات مورد نیاز به طور مؤثر و کارآمد دسترسی داشته باشد. اطلاعات و منابع به­ دست آمده از آن را به صورت انتقادی ارزیابی کند. اطلاعات انتخاب شده را در پایگاه دانش خود بگنجاند. استفاده مؤثر از اطلاعات برای دستیابی به هدفی خاص را داشته باشد و با مسائل اقتصادی، حقوقی و اجتماعی پیرامون استفاده از اطلاعات و دسترسی به اطلاعات آشنایی داشته باشد.

هورتون بیان می ­کند که سواد اطلاعاتی و یادگیری مادام­ العمر دارای یک رابطه استراتژیک و تقویت ­کننده متقابل با یکدیگر هستند که برای موفقیت هر فرد، سازمان، نهاد، و دولت-ملت در جامعه اطلاعاتی جهانی بسیار مهم است.

اگر مردم و مؤسسات بخواهند در قرن بیست و یکم و بعد از آن با موفقیت بقا داشته باشند و رقابت کنند، باید این دو پارادایم مدرن به نحو احسن برای همزیستی و هم افزایی به کار برده شوند. سواد اطلاعاتی با مهارت ­های فناوری اطلاعات مرتبط است، اما پیامدهای گسترده ­تری برای فرد، سیستم آموزشی و جامعه دارد.

مهارت های فناوری اطلاعات که یکی از پیش­نیازهای سواد اطلاعاتی است، فرد را قادر می سازد تا از رایانه‌ ها، برنامه‌ های کاربردی نرم‌افزار، نرم­ افزارهای کتابخانه ­ای تخصصی، پایگاه های اطلاعاتی و سایر فناوری ها برای دستیابی به طیف گسترده ای از اهداف دانشگاهی، شغلی و شخصی استفاده کند و زمینه­ های یادگیری مادام    العمر را در او بپروراند.

 

منبع:

آموزش سواد اطلاعاتی، مفاهیم، روش­ ها و برنامه­ ها، تألیف: مهری پریرخ.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *