نرم افزارهای کتابخانه ای تخصصی، راهی برای تحقق کتابخانه دیجیتال
امروزه اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی بر کسی پوشیده نیست، کتاب دنیایی بی‌پایان است که با ما سخن می‌گوید و به ما می‌آموزد. کتابخانه همواره به عنوان اصلی ترین مکان برای نگهداری انواع منابع چاپی به ویژه کتاب برای استفاده کاربران بوده است و کتابداران نیز نقش مهمی در دسترس پذیر کردن اطلاعات، ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی جامعه استفاده کننده داشته‌اند.
اما باید این مهم را در نظر گرفت که کتابخانه دیگر محدود به یک فضای فیزیکی نیست. با توجه به اینکه در عصر ارتباطات و رسانه زندگی می‌کنیم و از طرفی با توجه به مشغله‌‌های زندگی کنونی، بسیاری از افراد تمایل دارند کتاب و به طور کلی کتابخانه در هر لحظه که اراده کنند در اختیار آنان باشد.
بنابراین کتابخانه‌ها با توجه به پیشرفت‌های عصر حاضر میبایست متناسب با این تغییر شرایط، نیازهای استفاده کنندگان را به بهترین شکل ممکن برطرف سازند و این خود وظایف بیشتری را برعهده آنان قرار داده است.
کتابخانه دیجیتالی چیست؟
امروزه اصطلاحاتی نظیر جامعه اطلاعاتی، عصر اطلاعات و جامعه دانش مدار، به واژه هایی آشنا تبدیل شده، و در چنین عرصه ای مدیریت مؤثر و کارآمد اطلاعات برای رشد و توسعه فرهنگی و اقتصادی جوامع بسیار ضروری است.
فناوری های پیشرفته اطلاعات و ارتباطات، دستیابی به منابع گسترده اطلاعاتی را ممکن می سازد؛ در این میان اقداماتی از جمله راه اندازی کتابخانه هایی همسو با این پیشرفت ها به نام کتابخانه های دیجیتالی، فعالیتی است که در جهت طبقه بندی و مدیریت این اطلاعات، در عرصه فناوری اطلاعاتی که موج انقلابی آن همه جهان را فراگرفته است، صورت میگیرد.
در کتابخانه دیجیتالی علاوه بر استفاده از نرم افزارهای مدیریت منابع دیجیتال، یکی دیگر از عناصر تعیین کننده در دوام و موفقیت این کتابخانه ها، نیروی انسانی متخصص (کتابداران) است.
همچنین باید نمونه گسترش یافته کتابخانه در معنای سنتی آن باشد و امکان دسترسی به اطلاعات را (به شرط رعایت حق مولف) در انواع قالب دیجیتالی مرسوم فراهم سازد. کتابخانه های دیجیتال در جهت تحقق شعار «اطلاعات مناسب، در زمان مناسب، برای کاربر مناسب» تاکنون اقدامات مناسبی را انجام داده اند.
در این کتابخانه ها محور اصلی اطلاعات است و محمل ها و قالب ها محدودیتی در این محوریت پدید نمی آورند. این اطلاعات را میتوان و باید به هر شکل و صورتی که کاربر میپسندد ارائه داد، او را با متن کامل مواجهه ساخت، پاره های مورد نظرش را در اختیارش گذاشت و وی را از طی مراحل پیشین بی نیاز کرد.
نرم افزار کتابخانه، پرکاربردترین ابزار برای کتابداران
رشته کتابداری به دلیل سرو کار داشتن با اطلاعات فراوان و افزایش روزافزون اطلاعات، همواره نیازمند استفاده از کامپیوتر و نرم افزارهای مربوط به آن میباشد. زیرا با امکاناتی که کامپیوتر و در اختیار کاربران قرار می دهد آنها میتوانند عملیات ذخیره، بازیابی، جستجو، ویرایش و … بر روی اطلاعات کتابها و مدارک موجود در کتابخانه را به راحتی انجام دهند.
امروزه به دلیل ورود کامپیوتر در عرصه کتابداری، مباحث جدیدی مانند اطلاع رسانی سریع، کتابخانه های الکترونیکی، کتب الکترونیکی، کتابخانه های مجازی، کتابخانه های دیجیتالی و اشاعه اطلاعات از طریق اینترنت در این رشته مطرح شده است.
نرم افزارهای کتابخانه ای با داشتن امکاناتی نظیر ذخیره سازی و نمایش انواع فایل های دیجیتالی در هر قالبی، که کاربر قادر به مشاهده و ذخیره آنها باشد به کمک تحقق کتابخانه های دیجیتال آمده اند تا متناسب با خواسته های کاربران و کتابداران، دسترسی به اطلاعات را فارغ از محدودیت زمان و مکان امکانپذیر سازند. بدیهی است تمام موارد فوق به وسیله نرم افزارهای متعدد از جمله نرم افزارهای کتابخانه ای تخصصی پیاده سازی میشوند.
مفهوم نرم افزار کتابخانه ای
نرم افزار کتابخانه ای، میتوان گفت نرم افزاری است که اصلی ترین وظیفه آن ذخیره اطلاعات منابع موجود در کتابخانه به منظور بازیابی این اطلاعات توسط کاربران و کتابداران است. مدیریت اعضا، میز امانات، چاپ بارکد برای منابع، رزو منابع توسط کاربران، صدور کارت عضویت برای کاربران، گزارش هایی همچون تعداد منابع و … تقریباً از موارد مشترک در همه نرم افزارهای کتابداری محسوب میشود.
واقعیت آن است که یک کتابدار، هرچند که دارای تخصص و مهارت سطح بالا در کار خود باشد، بدون استفاده از نرم افزار مناسب برای کتابخانه هرگز نخواهد توانست رضایت کاربران را جلب کند.
مزایای استفاده از نرم افزارهای کتابخانه ای
- دسترسی به مدرک از طریق مدخل های متفاوت : از مهم ترین مدخل ها برای دسترسی به مدرک می توان به عنوان مدرک، نویسنده یا مترجم، موضوع، ناشر، سال چاپ و … اشاره کرد که این موارد معمولاً در قسمت جستجوی پیشرفته هر نرم افزار کتابخانه ای قابل دسترسی است.
- سرعت در دسترسی به اطلاعات: اگر سامانه کتابخانه تحت وب باشد، کاربران خواهد توانست در کسری از ثانیه با استفاده از کامپیوترهای شخصی و یا گوشی همراه خود به اطلاعات مورد نظر خود که در سامانه کتابخانه از قبل ذخیره شده است دستیابی پیدا کنند.
- عدم محدودیت مکانی و زمانی در استفاده: از امکانات نرم افزار کتابخانه ای برخلاف ماهیت کتابخانه سنتی که در مکان و زمان خاصی ارائه سرویس می کند، میتوان بدون در نظر گرفتن زمان و مکان استفاده نمود. این امر به وسیله امکانات مخابراتی و ارتباطی و به وسیله اینترنت انجام می شود.
- کاهش حجم فیزیکی مدارک: در یک نرم افزار کتابخانه ای شکل دیجیتال شده انواع منابع اطلاعاتی اعم از کتاب، نقشه، مجله، استاندارد، کاتالوگ و… را می توان نگهداری نمود. لذا با این روش حجم فیزیکی مدارک کاهش پیدا میکند.
- چند کاربر بودن: یکی از امکانات خوب که به واسطه استفاده از نرم افزارهای کتابداری با امکان ذخیره و نمایش فایل های دیجیتال شاهد آن هستیم، استفاده همزمان چند کاربر از یک مدرک واحد است که در کتابخانه های سنتی این امکان وجود نداشت.
انتخاب نرم افزار مناسب، رسالت هر کتابخانه
در حال حاضر یکی از تمایلات کتابداران، دسترسی آسان کاربران به مجموعه های کامل از اطلاعات در قالب دیجیتال است و تحقق این امر در سایه انتخاب صحیح نرم افزار کتابخانه که امکان مدیریت منابع دیجیتال را به خوبی داشته باشد تحقق می پذیرد.
شاید انتخاب یک سامانه کتابخانه دیجیتال که متناسب با نیاز کتابدار و به تبع آن کتابخانه باشد در نگاه اول کاری بسیار سخت به نظر برسد، اما بعضی از نرم افزارهای تخصصی کتابداری این امکان را برای کتابخانه ها فراهم نموده اند تا از تمام امکانات نرم افزار در طی یک بازه زمانی مشخص به صورت کاملاً رایگان استفاده کنند و چنانچه جوابگوی نیازهای کتابخانه آنها بود نسبت به تهیه و استفاده از آن اقدام کنند.
چرا کتابدار نباید از تفاوت در امکانات نرم افزارها غافل شود؟
هر نرم افزار کتابداری دارای امکانات خاص خود است که ممکن است در نرم افزارهای دیگر به آن پرداخته نشده باشد. یکی از الزاماتی که در نرم افزارهای کتابداری باید به آن توجه شود، در نظر گرفتن نیازهای کاربران عادی است؛ زیرا آنان برخلاف کتابداران با بعضی از مفاهیم تخصصی کتابداری آشنایی ندارند.
برای مثال: در کتابخانه هایی که به شیوه قفسه باز اداره میشوند، امکان نمایش رده بندی کنگره در نرم افزار به دو صورت افقی و عمودی سبب سهولت جایابی منابع توسط مراجعه کنندگان خواهد شد که در نرم افزار کتابا این مورد هنگام ورود اطلاعات برای کتابداران فراهم آمده است. بدیهی است با سپردن امور فوق به نرم افزارها، اولاً دسترسی به اطلاعات با سرعت بیشتری انجام میشود و ثانیاً بسیاری از امور کتابخانه با دقت و کارایی بیشتر و صرف هزینه و نیروی کمتر انجام خواهد شد.
منابع:
اسفندیاری مقدم، علیرضا؛ و بیات، بهروز. (۱۳۸۷). کتابخانههای دیجیتال: پژوهشهای ارزیابی محور، مباحث و ملاحظات. نشریه کتابداری و اطلاعرسانی، (۱۱)۳، ۲۴۰-۲۰۷.
فتحاله زاده، فرحناز؛ و رمضانی، هادی. (۱۳۹۱). نقش کتابخانههای دیجیتالی در ترویج علم، ترویج علم، ۳، ۴۲-۲۹.
محمدی فرد، داود. (۱۳۸۸). آشنایی با نرم افزارهای کتابخانه ای، تهران: چاپار، ۱۳۸۸.
McCray, A. T. and, Gallagher, M. E. (2001). Principles for digital library
development. Communications of the ACM, (۴۴) ۵, ۴۹-۵۴.
3 دیدگاه :