فهرست نویسی منابع کتابخانه ای
فهرست نویسی راهی برای توصیف مواد و منابع کتابخانه ای است تا شناسایی و تعیین محل آنها آسان شود. این کار به کاربران کمک می‌کند تا مواد مفید را شناسایی کرده و بدانند کجا آنها را پیدا کنند. کاربران می‌توانند با استفاده از نرم افزارهای کتابخانه ای که تمامی اطلاعات منابع فهرست نویسی شده را در خود ذخیره دارد بفهمند که آیا آن مرکز یک کتاب خاص، یا منابعی که توسط یک نویسنده خاص نوشته شده است و یا موادی که مرتبط با یک موضوع مشخص هستند را دارد یا خیر.
یکی از قوانین کتابدار شهیر هندی یعنی رانگاناتان این است که “کتاب برای استفاده است” و این موضوع هدف اصلی هر کتابخانه ای است تا کاربران بتوانند از منابعی که در کتابخانه موجود است نهایت استفاده را داشته باشند. پس اگر مراجه کننده به کتابخانه نتواند منابع مورد نظر خود را به دست آورد در حالی که این منابع در کتابخانه موجود است، ما شاهد هدر رفتن زمان، پول و نیروی منابع انسانی خواهیم بود.
فهرست نویسی به چه معناست؟
واژه “فهرست” برگرفته از واژه لاتین “Catalogue” است و به این موضوع اشاره دارد که این فهرست باید براساس یک مجموعه برنامه منظم و عقلانی تنظیم شده باشد. به عقیده کاتر، فهرست به معنای”فهرستی از کتاب ها یا مشخصات کتاب ها است که بر اساس برخی از طرح های مشخص تنظیم شده است”.
فهرست نویسی یعنی ثبت مشخصات کتاب شناختی منابع اطلاعاتی برای سازماندهی و تهیه فهرست از آنها. به بیان دیگر، فهرست نویسی به مجموعه مراحلی گفته می شود که طبق روش خاصی، مشخصات منابع اطلاعاتی را جهت تهیه فهرست و استفاده از آن آماده می کند.
امروزه فهرست نویسی فعالیتی علمی و پژوهشی در جهت سازماندهی مجموعه کتابخانه است و حرفه ای تخصصی و قانون مند شناخته می شود که به دانش تخصصی و آگاهی های عمومی وسیع نیاز دارد.
کارکردهای فهرست
فهرست کتابخانه باید ابزار مؤثری برای اطلاع از موارد زیر باشد:
۱- آیا کتابخانه که اطلاعات زیر برای آن مشخص است، دارد؟
الف) نام نویسنده و عنوان، یا:
ب) عنوان به تنهایی (اگر نویسنده و عنوان برای شناسایی کتاب، مناسب یا کافی نباشد).
۲- در کتابخانه از موارد زیر کدام یک موجود است؟
الف) چه آثاری از یک نویسنده خاص
ب) چه ویرایش هایی از یک اثر خاص
اطلاعات مندرج در یک فهرست
یک فهرست معمولاً حاوی اطلاعات زیر در مورد هر منبع است:
- عنوان، عنوان فرعی
- نویسنده و یا مترجم یا گرد آورنده
- موضوع (یا کلید واژه ها)
- ویراست
- فروست
- ناشر
- تاریخ انتشار
- شماره انتشار
- مشخصات ظاهری، مانند: تعداد صفحات و مصور بودن یا نبودن و…
- شماره رده بندی (کنگره، دیویی یا … )
ابزار و منابع فهرست نویسی
- فهرست سرعنوان های موضوعی: در بخش فهرست نویسی، “سرعنوان های موضوعی فارسی”، ” سرعنوان های موضوعی کنگره”، “سرعنوان های موضوعی سیرز” و در کتابخانه های علوم پزشکی “سرعنوان های موضوعی پزشکی” بسته به نیاز کتابخانه لازم است.
- فهرستگان ها و صورت کتاب های فهرست شده: این نوع از منابع به دلیل آنکه حاوی نمونه فهرست برگه ها بودند، تاچندی پیش بسیار مورد استفاده قرار می گرفت و تا اندازه زیادی منجر به سرعت و سهولت در فهرست نویسی می شد.
- کتابشناسی ها و فهرست ها: علاوه بر اطلاعات کتابشناختی کتاب هایی که در کتابخانه ملی ثبت شده است به و صورت آنلاین در دسترس است، از دیگر کتابشناسی های معتبر می توان به “فهرست کتاب های چاپی فارسی خان بابا مشار”، “کتابشناسی موضوعی ایران” اثر حسین بنی آدم، “کتابشناسی دهساله ایرج افشار” و دیگر کتابشناسی های عمومی موجود نام برد.
- فهرست مستند اسامی مشاهیر، مؤلفان و سازمان ها: از این فهرست ها برای یکدستی، و نوشتن شکل صحیح نام ها و هماهنگ ساختن شناسه نام ها و ارجاع های لازم استفاده می شود.
- جدول های نشانه مؤلف: با این جداول می توان کتاب را از میان سایر کتاب های مشابه بازیابی کرد. “جدول سه رقمی مبتنی بر کاتر-سن برن” و “نشانه مؤلف برای استفاده در رده بندی کتابخانه” جزو این جداول هستند.
- منابع موجود دیگر: منابعی همچون، سرگذشت نامه ها، دایره المعارف ها، واژه نامه ها، کتابشناسی های موضوعی و دیگر منابع مرجع از این دست هستند.
فرآیند فهرست نویسی
امروزه کتابداران با هر سطح از دانش تخصصی، تنها به واسطه استفاده از نرم افزارهای تخصصی کتابداری از قبیل نرم افزار کتابداری کتابا به آسانی قادر به ثبت جزییات و اطلاعات کتاب هایی هستند که پیش از این “فیپا” را توسط کتابخانه ملی اخذ نموده اند. فیپا که مختصر فهرست نویسی پیش از انتشار است، تمام اطلاعات مورد نیاز برای کتابدار را به همراه دارد.
اما در خصوص منابع غیرکتابی و یا فاقد شابک، از قبیل نسخه های خطی و یا کتاب های قدیمی، کتابدار با استفاده از دانش شخصی خود و در نظر گرفتن نیازهای کاربران و پیروی از خط مشی کتابخانه فرایند فهرست نویسی را انجام می دهد. این فرایند در یک دسته بندی ساده شامل سه مرحله زیر است:
- فهرست نویسی توصیفی
- فهرست نویسی موضوعی
- رده بندی و اختصاص شماره راهنما به منبع
فهرست نویسی توصیفی
ارائه اطلاعاتی به منظور توصیف یک مدرک به فهرست نویسی توصیفی معروف است. یکی از قواعد و قوانین مطرح در این زمینه، قاعده انگلوامریکن است که به سه سطح از توصیف با توجه به نوع و ماهیت کتابخانه اشاره دارد:
- نخستین سطح که حداقل اطلاعات کتابشناختی در آن گنجانده می شود بیشتر مناسب کتابخانه های کوچک و تقریباً متوسط است.
- در سطح دوم که بیشتر مناسب کتابخانه های تخصصی است، اطلاعات بیشتری به منظور توصیف مدرک لحاظ میشود، مانند: شماره استاندارد بین المللی، فروست و….
- سومین سطح که کامل ترین سطح فهرست نویسی است، اطلاعات دقیق تر و تا حد امکان جامع تری به مخاطب ارائه می شود.
فهرست نویسی موضوعی
هر مدرک حاوی موضوع یا موضوعاتی است که کتابدار می تواند با دانش پیشین خود، مطالعه مدرک و کمک گرفتن از ابزارهایی نظیر فهرست سرعنوان های موضوعی، موضوع های مناسب را برای مدرک برگزیند. کتابدار باید به این نکته دقت داشته باشد که با توجه به نوع مخاطبان، نسبت به گزینش موضوعات حساسیت لازم را اعمال کند. فهرست نویسی موضوعی به مراتب سخت تر از فهرست نویسی توصیفی است و لازمه آن دقت و پرهیز از سطحی نگری است.
رده بندی و اختصاص شماره راهنما به منبع
رده بندی که به معنای اختصاص شماره راهنماهای خاص، نظیر رده بندی کنگره و رده بندی دیویی است از روش های مهم در سازماندهی منابع و مدارک محسوب می شود. رده بندی باعث تعیین جای صحیح هر منبع در کنار منابع دیگر می شود. هر کتابخانه با استفاده از یک نظام رده بندی اقدام به تنظیم و چینش منابع خود در قفسه ها می کنند. در صفحه شناسنامه کتاب معمولاً هم رده بندی کنگره و هم رده بندی دیویی قید شده است تا مورد استفاده کتابدار و یا مراجعه کنندگان واقع شود.
نکته پایانی
فهرست نویسی یکی از کارهای تخصصی کتابداران است که نیازمند تخصص و مهارت در این زمینه است. اینکه چه میزان و چه نوع اطلاعاتی را برای یک مدرک در فهرست نویسی لحاظ کنیم بستگی به سطح تجربه و آگاهی کاربران، نوع نظام کتابخانه، بودجه و خط مشی کتابخانه، و میزان تخصص کتابداران آن کتابخانه دارد. باید توجه داشت که هرچند بانک اطلاعاتی کتابخانه ملی کامل نیست، اما کتابدار به آسانی با کمک ابزار وب و نرم افزارهای کتابخانه ای تنها با وارد کردن کد شابک قادر است تمامی اطلاعات آن کتاب را در سیستم خود ثبت و ذخیره کند.
منبع:
فهرست نویسی: اصول و روش ها، تألیف: رحمت الله فتاحی و سیدمهدی طاهری
یک دیدگاه :