شابک مخفف International Standard Book Number است و یک عدد ۱۳ رقمی است که هویت کتاب های منتشر شده را مشخص می کند. هنگامی که شابک به یک کتاب اختصاص داده شد، هرگز نمی توان دوباره از آن برای کتاب دیگری استفاده کرد. آژانس بین المللی ISBN، واقع در لندن، مرجع ثبت سیستم شابک در سراسر جهان است. شابک، عنوان، نسخه و قالب محصولات مورد استفاده توسط ناشران، کتابفروشی ها، کتابخانه ها و غیره را شناسایی می کند و برای سفارش، گزارش فروش و کنترل موجودی مهم است. شابک هیچ گونه حمایت قانونی یا حق چاپ را ارائه نمی دهد؛ با این حال، برخی کشورها از نظر قانونی استفاده از شابک را برای کتاب ها الزامی کرده اند.
شابک به چه معناست؟
شابک (ISBN) یا شماره استاندارد بین‌المللی کتاب، شماره منحصر به فردی است که به هر کتاب منتشر شده اختصاص داده می شود. شابک به خرده فروشان، کتابخانه ها و توزیع کنندگان اجازه می دهد تا کتاب ها را به‌طور مؤثر جستجو کنند. شماره استاندارد بین المللی کتاب یا ISBN یک کد ۱۳ رقمی است که به عنوان شناسه منحصر به فرد کتاب ها استفاده می شود. یک ISBN به هر نسخه از کتاب اختصاص داده می شود که به ناشران، کتابفروشی ها و کتابخانه ها کمک می کند تا موجودی و فروش خود را پیگیری کنند. در همین حال، خوانندگان می توانند از آن ها برای جستجوی نسخه های خاص به صورت آنلاین استفاده کنند.
هدف اصلی شابک چیست؟
بزرگترین هدف شابک ایجاد و شناسایی یک عنوان یا نسخه از یک عنوان منحصر به فرد از یک ناشر خاص است که امکان بازاریابی کارآمدتر محصولات توسط کتاب فروشان، کتابخانه ها، دانشگاه ها و توزیع کنندگان را فراهم می کند.
تاریخچه شابک در ایران و جهان
از سال ۱۹۶۹ سازمان بین المللی استاندارد براساس استانداردهای ANSI Z39/21 و استاندارد ISO 3297 یک کد چهار بخشی ده کاراکتری را برای انتشارات غیرادواری تهیه کرد. این کد که اختصاراً به آن “آی.اس.بی.ان” می گویند راه حلی برای تعیین هویت هر جلد از کتاب در سطح بین المللی است. کشور ما نیز در سال ۱۳۷۲ رسماً در موسسه جهانی شابک عضو شد . شماره استاندارد بین المللی کتاب که در فارسی اختصاراً به آن شابک می گویند از ده رقم یا نه رقم با یک X یونانی به معنای رقم ده تشکیل شده بود. این ده رقم یا ده کاراکتر در چهار حوزه ارائه می شود که هر یک اطلاعات خاصی را به این شرح در بر می گیرد:
- حوزه یا جزء اول که زبان یا نقطه جغرافیایی کتاب منتشر شده را بیان می کند؛
- حوزه یا جزء دوم که ناشر کتاب را معرفی می کند؛
- حوزه یا جزء سوم که شماره ترتیب کتاب را در انتشارات یک ناشر خاص ارائه می کند؛
- حوزه یا جزء چهارم که رقم کنترل کننده است و از طریق محاسبه می توان دریافت که آیا کد کتاب صحیح است یا نه.
شابک ۱۳ رقمی
در سال ۲۰۰۷ نظام شابک دچار تغییراتی شد به این معنی که از ۱۰ رقم سابق به ۱۳ رقم تغییر داده شد. مؤسسه خانه کتاب با بیان این مطلب که به خاطر گسترش روز افزون تولید و انتشار کتاب هایی با فرمت الکترونیک و همچنین با تغییراتی که در صنعت نشر جهانی به و جود آمده است، شابک های ۱۰ رقمی دیگر کارایی سابق را ندارند. به همین خاطر سازمان جهانی شابک به ارائه و اصلاح شابک در قالب شابک ۱۳ رقمی پرداخت. شماره شابک باید با ارقام و حروف لاتین در پشت جلد کتاب درج شود.
این شماره یا کد در شناسایی، سفارش و خرید کتاب کاربرد زیادی دارد. علاوه بر این موارد با این کد، کتابدار میتواند تمام اطلاعات کتاب را با استفاده از نرمافزارهای تخصصی کتابخانهای به هنگام ثبت کتابها در سامانه وارد کند.
مزایا و فواید شابک
- در خدمت جریان و مستندسازی اطلاعات کتابشناختی است و کنترل اقتصادی کتابشناختی را فراهم می کند.
- شابک فرآیندهای سفارش، اکتساب، فهرست نویسی و توزیع را در کتابخانه ها و مراکز اسناد، در آن سوی مرزهای سیاسی تسهیل می کند.
- به فرمت های مختلف محصول و نسخه های کتاب، اعم از چاپی یا دیجیتالی، اجازه می دهد به وضوح متمایز شوند. شابک گردآوری و به روزرسانی را تسهیل می کند.
- سفارش و توزیع سریع و کارآمد کتاب ها را با استفاده از شابک تسهیل می کند.
- شابک در قالب یک بارکد ۱۳ رقمی EAN-13 قابل خواندن است. این امر جدا از سرعت بالا، خالی از خطا است و از اشتباهات جلوگیری می کند.
شابک راهی برای سازمان دهی دنیایی از کتاب ها
شابک ها ثابت و غیرقابل انتقال هستند، بنابراین اگر نسخه چاپی و کتاب الکترونیکی یک کتاب را منتشر کنید، به دو شماره متفاوت نیاز خواهید داشت. اگر آن کتاب الکترونیکی را به زبان دیگری منتشر کنید، به یک ISBN جدید نیز برای آن نیاز خواهید داشت.
لازم به ذکر است کتاب‌های الکترونیکی اغلب به شابک نیاز ندارند، اگر کتاب الکترونیکی را خودتان منتشر می کنید، شابک چندان ضروری نیست. می توانید کتاب الکترونیکی خود را از طریق محبوب ترین پلت فرم‌های انتشارات آنلاین (Amazon، Apple Books، Barnes & Noble، و Kobo) بدون شابک آپلود و منتشر کنید، زیرا همه این ها هنگام آپلود کتاب، شناسه خود را به شما اختصاص می دهند. از طرفی شابک ها ارزش کتاب شما را به خودی خود بهبود نمی بخشند، زیرا اکثر خوانندگان با استفاده از کدهای تجاری عددی جستجو نمی کنند.
آیا شابک هر بارکد چاپ شده در پشت کتاب است؟
نه کاملاً. اگرچه هر دو اعدادی هستند که در پشت جلد کتاب ظاهر می شوند، یک بارکد صرفاً اطلاعات مربوط به فروش را ارائه می کند: قیمت کتاب و واحد پولی که با آن فروخته شده است.
در فروشگاه ها، جدا از بارکد، ممکن است اعداد دیگری را در اطراف بارکد مشاهده کنید، مانند IAN یا EAN (شماره مقاله بین المللی یا اروپایی). این ها همچنین اطلاعات خاص توزیع کننده کتاب را در مورد قیمت آن کتاب ارائه می دهند.
شابک در آثار چند جلدی
در مورد آثار چند جلدی باید توجه داشت که:
- برای آثار چندجلدی، یک شابک به کل مجموعه اختصاص می یابد و علاوه بر آن، هر جلد نیز شابک جداگانه دریافت می کند.
- اگر مجموعه چندجلدی به صورت دوره ای با هم به فروش می رسد باید شابک دوره به صورت رمزینه (بارکد) در پشت کتاب ها درج شود.
- اما اگر علاوه بر فروش دوره ای، فروش تک جلدی هم داشته باشد، هر دو شابک دوره ای و تک جلد نیز در پشت جلد باید چاپ شود.
چاپ شابک
شابک باید به هر عنوان یا محصول اختصاص داده شود. هر قالب یا صحافی باید یک شابک جداگانه داشته باشد (مانند جلد گالینگور، جلد کاغذی، ویدیوی VHS، دیسک لیزری، قالب کتاب الکترونیکی و غیره). شابک جدید برای ویرایش اصلاح شده مورد نیاز است. پس از تخصیص، شابک هرگز قابل استفاده مجدد نیست. شابک در پشت جلد کتاب در بالای بارکد و در صفحه حق مؤلف چاپ شده است. هنگامی که عدد نوشته یا چاپ می شود، باید قبل از آن حروف “ISBN” نوشته شود و هر قسمت باید با خط فاصله از هم جدا شود. چاپ بارکد در کتاب ها و سایر محصولات امکان استفاده کارآمد از سیستم های اسکن نوری و شناسایی را فراهم می کند.
چالش ها، مشکلات و مسائل عمده در پیاده سازی شابک
- هرگز نمی توان از آن دوباره استفاده کرد: هنگامی که یک شابک به عنوانی اختصاص داده می شود، حتی اگر عنوان چاپ نشده باشد، نمی توان آن را مجدداً تخصیص داد.
- شابک علاوه بر اینکه ابزاری برای انجام سفارش است، یک عنصر کتابشناختی در فهرست نویسی است. بر روی کارت های کاتالوگ، کاتالوگ چاپ شده و در پایگاه های اطلاعاتی ملی و بین المللی وارد می شود. وقتی عنوانی تجدید چاپ می شود، صرف نظر از تغییر قیمت، باید شابک اصلی حفظ شود.
- یک شابک جداگانه باید به قالب های مختلفی که عنوان خاصی در آنها منتشر می شود، مانند کاغذ، میکروفیلم، خط بریل، مجموعه های چندرسانه‌ای، برنامه های نرم افزار میکرو رایانه‌ای در اندازه های مختلف، دیسک، نوار، نوار کاست، و غیره اختصاص داده شود.
- نسخه های اصلاح شده به یک شابک جدید نیاز دارند.
- آثار چند جلدی: اگر یک اثر چند جلدی فقط به صورت مجموعه فروخته شود، باید یک شابک به کل مجموعه مجلدها اختصاص داده شود. اگر مجلدهای مجزای مجموعه نیز جداگانه فروخته می شوند، باید به هر جلد یک شابک اختصاص داده شود. شابک برای هر جلد و شابک برای مجموعه باید در هر جلد چاپ شود.
- انتشارات مشترک: نشریه ای که به عنوان نسخه مشترک یا چاپ مشترک با ناشر دیگری منتشر می شود، می تواند توسط هر ناشر یک شابک اختصاص دهد. با این حال، اگر فقط یک ناشر توزیع کننده باشد، فقط به آن ناشر باید یک شابک اختصاص داده شود.
پیاده سازی سیستم شابک و رعایت دقیق استانداردهای آن مهم است. هر گونه انحراف، یعنی عدم استفاده از تمام ۱۳ رقم یا اختصاص دادن شابک جدید به دلیل تغییر قیمت، پیچیدگی های بعدی را در پی خواهد داشت.
منبع:
کتابخانه و کتابداری، تألیف: علی مزینانی.