در زمینه کتابداری، رده بندی به عنوان یک عبارت هم به توسعه طرحها برای نشان دادن همه جنبه های مختلف دانش و هم به هنر تنظیم کتاب ها یا دیگر اشیاء در انطباق با چنین طرح هایی اشاره دارد. هیچ کتابداری نمی تواند یک کتابخانه نظام مند داشته باشد مگر اینکه از یک نظام رده بندی استفاده کند.
رده بندی به چه معناست؟
رده بندی در واقع هدایت درست کاربران به سوی منابعی با موضوعات مورد دلخواه کاربران است. اصول اساسی رده بندی کتابخانه عبارت است از گروه بندی منابع در قفسه های کتابخانه مطابق با حوزه های عام دانش و موضوعات خاص در درون هر حوزه، به نحوی که مراجعه کنندگان به کتابخانه بتوانند منبع مورد نظر خود را به ساده ترین شکل ممکن بیابند.
اهداف رده بندی در کتابخانه ها
از اهداف رده بندی در کتابخانه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. محل دقیق هر یک از منایع را در قفسه مشخص می کنند.
۲. منابع مرتبط را به طور معنادار و سودمند در کنار هم قرار می دهند.
۳. حوزه های دانش را با روشی نظام مند طبقه بندی می کنند.
هدف نهایی رده بندی کتابخانه، فراهم کردن تنظیمی ساده و بدون پیچیدگی است که برای مراجعه کنندگان و خوانندگان بیشترین استفاده از مجموعه کتابخانه را به همراه داشته باشد و آن ها بتوانند به منابع با موضوع مشترک به سادگی دسترسی یابند. تنظیم موضوعی در کتابخانه باعث میشود که تمام کتاب ها در یک موضوع خاص و یا در جنبه های مرتبط با یک موضوع خاص در کتابخانه، در کنار هم قرار بگیرند، بنابراین مراجعه کننده ای که به دنبال موضوع خاصی است می تواند آثار دیگری را نیز که در زمینه موضوعی مورد جستجوی وی وجود دارند پیدا کند.
بیشتر مراجعه کنندگان به کتابخانه در وهله اول، کتاب ها را به دلیل علاقه خود به موضوع یا محتوای آن ها می خوانند. چنان چه کتاب ها براساس معیارهای دیگری مانند عنوان یا نویسنده رده بندی شوند، مراجعه کنندگان تنها قادر خواهند بود کتاب های معدودی را بیابند که عنوان یا نویسنده آن ها را می شناسند و از بازیابی تعداد بی شماری از کتاب هایی که با موضوع آن ها مرتبط هستند باز خواهند ماند. تنظیم موضوعی در کتابخانه باعث می شود که تمام کتاب ها در یک موضوع خاص و یا در جنبه های مرتبط با یک موضوع خاص در کنار هم قرار بگیرند. بنابر این مراجعه کننده ای که به دنبال موضوع خاصی است می تواند آثار دیگری را نیز که در زمینه موضوعی مورد جستجوی وی وجود دارند پیدا کند.
انواع رده بندی در کتابخانه ها
- رده بندی شمارشی: تمامی مفاهیم موضوعی ساده و ترکیبی مورد نیاز را گردآوری می نماید. در واقع در این طرح رده بندی همه موضوع های ممکن و محتمل، شناسایی شده و در محل مناسبی در طرح قرار می گیرند.
- رده بندی ترکیبی که رده بندی چهریزه ای هم نامیده می شود، شماره هایی به مفاهیم ساده اختصاص داده می شود و فهرستنویس با گزینش و ترکیب شماره های ساده، شماره هایی برای موضوع های ترکیبی و پیچیده می سازد. در واقع در این رده بندی ویژگی های عرضی اشیای رده بندی شده به عنوان ویژگی های تنظیم به کار می رود. مانند رده بندی کولون، دهدهی جهانی، و برخی از اجزاء رده بندی دهدهی دیویی
- رده بندی سلسله مراتبی: مبنای کار رده بندی سلسله مراتبی، تقسیمات موضوعی از کل به جزء است. در این رده بندی سلسله رده ها به زیر رده های فرودست تر خرد می شوند. مثال های این نوع رده بندی عبارتند از: رده بندی دهدهی دیویی (DDC)، و در گستره ای کمتر، رده بندی کتابخانه کنگره (LLC).
صورت ظاهری یک طرح رده بندی
طرحهای رده بندی کتابخانه ای عموماً دارای بخش های زیر هستند:
- فرانما (Schedules)
- نشانه رده بندی (Notation)
- نمایه (Index)
- شماره سازی (Number Building)
- ویرایش ها (Revisions)
- جدول ها (Tables)
فرانما
فرانما، بخش چاپی، رده های شمارشی، تقسیمات و سایر موارد در یک طرح رده بندی با نظم شمارشی یا الفبایی است. دامنه فرانما از عام به خاص (یا کل به جزء) است. فرانما صورتی از موضوع های موجود در طرح رده بندی است که ارتباط بین موضوع ها در آن نشان داده می شود. در حالت کلی هرچه طرح رده بندی شمارشی تر باشد فرانما دارای جزئیات بیشتر و حجیم تر است. هر چه طرح رده بندی ترکیبی تر باشد فرانما خلاصه تر و کم حجم تر است. تعداد فرانماهای LCC از فرانماهای DDC خیلی بیشتر است، چرا که DDC بیشتر بر روی شماره سازی تأکید دارد حال آنکه LCC اکثر شماره ها را خود ارائه می دهد.
نشانه رده بندی
مجموعه ای از نمادها که نشانگر رده اصلی، رده فرعی، تقسیمات اصلی و تقسیمات فرعی رده هاست. از این نمادها برای نشان دادن تقسیمات طرح رده بندی استفاده می شود نمادهای مذکور به صورت عددی و الفبایی یا آمیخته ای از این دو هستند که برای تعیین محتوای موضوعی و نظم مطالب در طرح به کار می رود.
نشانه رده بندی در موارد زیر کاربرد دارد
- موضوع را مشخص می کند.
- ارتباط آن را با رده نشان می دهد.
- نظمی متوالی جهت مرتب سازی فراهم می آورد.
در نشانه رده بندی ساده فقط از یک نوع نماد همچون شماره استفاده می شود، مانند: ۳۴۲.۵۶۹ در DDC.
در نشانه رده بندی ترکیبی از بیش از یک نوع نماد همچون شماره و حروف استفاده می شود. مانند HM22.F7.G741991 در LCC
نمایه
نمایه سیاهه ای الفبایی از واژه های به کار رفته در فرانماست که در کنار یکدیگر و به همراه نشانه رده بندی قرار می گیرند. نمایه باید تا حد ممکن تمامی مترادف های واژه و تقسیم بندی های مختلف موضوع ها را در برگیرد.
انواع نمایه
- نمایه خاص، که برای هر موضوع ذکر شده در فرانما فقط یک مدخل دارد،
- نمایه مرتبط، که تمامی مباحث و مترادف ها را در نظر گرفته و ارتباط هر مبحث با قسمت های مختلف حوزه موضوعی که در آن قرار دارد را نشان می دهد.
شماره سازی
توانایی طرح رده بندی در امکان ساخت نشانه رده بندی جهت مواردی که در فرانما نیامده است، شماره سازی نامیده می شود. شماره سازی، فرآیند ساختن شماره ای خاص تر با افزودن اعداد تلفیقی یا نشانه هایی برگرفته از دیگر بخش های طرح رده بندی است.
ویرایش ها
طرح رده بندی باید به طور متناوب ویرایش شود. این ویرایش به منظور تطابق با دانش مفاهیم جدید و رویارویی با جنبه های جدید دانش صورت می گیرد.
خط مشی رده بندی و کاربران
طرحهای رده بندی اغلب توسط کتابخانه ها تغییر و اصلاح می شوند. این کار به منظور رفع نیاز مراجعه کنندگان آن ها صورت می گیرد. کتابخانه ها نیاز به خط مشی رده بندی دارند که این خط مشی تصمیماتی مانند موارد زیر را در بر می گیرد:
- در برخی موارد در فرانما با شماره های همسان برخورد می کنیم. خط مشی هر کتابخانه می تواند تعیین کننده اولویت استفاده از یک یا چند مورد از این شماره ها جلوتر از سایر شماره های مشابه باشد،
- ممکن است برای گروه بندی منابع از “نمادهای مکان نما” استفاده شود. مانند: رمان، کتاب های مرجع، نشریات،
- شماره های موجود در رکوردهای فهرستنویسی نسخه برداری شده، ممکن است برای کوتاه سازی شماره یا تطابق با رف برگه کتابخانه تغییر داده شود،
- کتابخانه ها ممکن است طرح رده بندی خاص خود را بر مبنای طرح های موجود ایجاد کنند یا برای مجموعه های خاص خود از طرح رده بندی دیگری استفاده کنند.
برای مثال برخی کتابخانه ها برای سهولت استفاده مراجعه کنندگان کتاب ها و نشریات خود را در مجموعه های جداگانه ای قرار می دهند و حتی در برخی موارد نشریات را با توجه به الفبای عنوان آن ها قفسه بندی می کنند.
امروزه دو نوع رده بندی که بسیار در کتابخانه های کشور مورد استفاده قرار می گیرد، عبارتند از: رده بندی کنگره و رده بندی دیویی ، رده بندی کنگره بیشتر در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی، و رده بندی دیویی در کتابخانه های عمومی مورد استفاده قرار میگیرد.
کتابخانه ملی که وظیفه صدور فیپا برای هر کتاب را دارد، به وسیله متخصصان آموزش دیده خود، عملیات فهرست نویسی را برای هر منبع انجام داده و این دو نوع رده بندی را برای هر کتاب تعیین می کند تا کتابداران یا استفاده کنندگان با مراجعه به قسمت شناسنامه کتاب بتوانند به سادگی جای کتاب را در کتابخانه تشخیص دهند. نرم افزارهای کتابخانه ای مانند کتابا با نمایش رده بندی کنگره و رده بندی دیویی که در قسمت جزییات کتاب برای کاربران قابل دسترسی است، در زمینه دسترسی و جایابی آسان کتاب ها به کمک کتابخانه ها آمده است تا هم کتابداران و هم کاربران به سادگی قادر به پیدا کردن منابع مورد نیاز در درون قفسه های کتاب باشند.
رده بندی کتاب ها در نرم افزار کتابخانه
نرم افزارهای کتابخانه ای مانند نرم افزار مدیریت کتابخانه کتابا با نمایش رده بندی کنگره و رده بندی دیویی که در قسمت جزییات کتاب برای کاربران قابل دسترسی است، در زمینه دسترسی و جایابی آسان کتاب ها به کمک کتابخانه ها آمده است تا هم کتابداران و هم کاربران به سادگی قادر به پیدا کردن منابع مورد نیاز در درون قفسه های کتاب باشند.
منابع:
آموزش آسان رده بندی کنگره، تألیف هلنادیتمن و جین هاردی، ترجمه: فاطمه نبوی
رده بندی کتابخانه کنگره: نظریه، توسعه و کاربرد، تألیف: زهیر حیاتی، طاهره جوکار، نیلوفر برهمند